URODZIŁ SIĘ I TO GO ZGUBIŁO - dramat człowieka w cyklu książek poświęconych twórczości Samuela Becketta

Samuel Beckett (1906-1989) - to irlandzki dramatopisarz, prozaik, poeta i eseista; jeden z największych nowatorów współczesnego teatru, artysta-myśliciel dręczony niepokojem metafizycznym, zajmujący się kluczowymi kwestiami egzystencjalnymi. W roku 1969 został uhonorowany literacką Nagrodą Nobla, za to, że w „nowych dla dramatu i prozy formach ukazuje wzniosłość człowieka w jego skrajnym opuszczeniu”, a pesymizm, którymi przepojona jest jego twórczość „zawiera miłość do człowieczeństwa, która wzrasta w miarę zanurzania się w bezdenność obrzydliwości i rozpaczy, i kiedy rozpacz wydaje się bezgraniczna, to okazuje się, że jego cierpienie też nie ma granic”.¹

Pozostawił po sobie siedem powieści, trzydzieści dwa utwory dramatyczne, kilkadziesiąt esejów, liczne krótkie utwory prozatorskie, wiersze, słuchowiska i scenariusze filmowe. Wiele z nich znalazło się w dwutomowej edycji UTWORÓW WYBRANYCH– najobszerniejszej polskiej prezentacji dorobku mistrza dwudziestowiecznego dramatu. Obok najsłynniejszych utworów udostępniono w niej również mniej znane, a niektóre zostały opublikowane w Polsce po raz pierwszy. Edycja ukazała się pod koniec 2017 roku nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego. Autorem przekładu utworów oraz komentarzy do nich jest pisarz, krytyk literacki, reżyser teatralny, wybitny tłumacz i znawca dzieł Samuela Becketta – Antoni Libera. Obszerne i wyczerpujące przypisy i objaśnienia mają różne funkcje. Jedne pozwalają czytelnikowi poznać różnice między autorskimi wersjami językowymi (angielską i francuską), inne zawierają sugestie interpretacyjne, a jeszcze inne wyjaśniają znaczenie nazw i imion, wskazują liczne aluzje i nawiązania literackie, filozoficzne, nawet biblijne czy mityczne. Wszystkie tworzą aparat niezbędny do analizy tych niełatwych, głęboko metaforycznych dzieł.

Istnieje elektroniczna wersja tomów, ale ze względu na konieczność częstego sięgania do przypisów - sugerowałabym jednak wybór starannie wykonanej i pięknie prezentującej się wersji papierowej.

Zawiera dwadzieścia dramatów, słuchowiska i scenariusze. Utwory przedstawione są chronologicznie, każdy opatrzony jest „metryczką”, która informuje o dacie powstania i publikacji, o miejscu premiery, wersji językowej, a także wymienia aktorów, jeśli utwory powstawały z myślą o nich. Edycję otwiera dramat Czekając na Godota, jeden ze sztandarowych utworów literatury współczesnej wyrażającej kryzys wiary człowieka w wartości i idee. Jego bohaterowie, dwaj bezdomni włóczędzy uświadamiają sobie bezowocność oczekiwania na nadejście wpływej (ale czy całkiem realnej?) osoby. Dostrzegając własne osierocenie, pojmują wreszcie, że pozostaje im błąkanie się bez sensu i celu. Beckett często portretuje jednostki wyrzucone poza margines. Nie tylko dlatego, że się sam z nimi utożsamia, ale widzi w nich "ikony" ludzkości. Tworzy przez to metaforyczny obraz współczesnego człowieka, nie tyle portret zewnętrzny, co wewnętrzny, jego portret duszy. Dramat Szczęśliwe dni– ukazuje paradoks - nie tylko podporządkowanie człowieka Bogu, ale równoczesne uzależnienie Boga od człowieka (skoro człowiek tyle poświęca mu uwagi, myśli o Nim i stale się do Niego zwraca – to Bóg w pewnym sensie istnieje. Tylko, że jest to „Bóg skrojony na ludzką miarę (…), dostosowany do ludzkiej mentalności”.²  W dramacie: Ostatnia taśma Beckett zwraca uwagęna nieudolne próby zatrzymania uciekającego czasu. Jego bohater (podobnie jak w wielu innych utworach) sam siebie kreuje, przy czym rezultaty zawsze dlań okazują się rozczarowujące. Potrafi wyłącznie stworzyć świadectwo, które kompromituje go we własnych oczach. Podobny przekaz znajdujemy m.in. w scenariuszu pt. …jak obłoki…, który stanowi paraboliczny portret przedstawiciela europejskiego Zachodu z końca XX wieku. Człowiek w sztukach Becketta jest sceptykiem i wytworem własnego mniemania, „jego atrybutem są Głos i Wyobraźnia”.³

Kryzys, a być może nawet kres cywilizacji europejskiej najdobitniej przedstawia dramat: Końcówka (utwór najbliższy sercu pisarza),a jego analiza jest świetną okazją do poznania metody, którą stosuje Beckett przy portretowaniu współczesnego człowieka, która polega na rozpisaniu istoty ludzkiej na głosy.

Tom pierwszy rozpoczyna prezentację dorobku Becketta od jego najsłynniejszych utworów. Tom drugi pozwala zwrócić uwagę na teksty mniej dotąd polskiemu czytelnikowi znane, na prozę (eseje, nowelki, powieści, fragmenty prozatorskie) oraz wiersze. Jego pełne erudycji eseje świadczą o tym, że Beckett był przesiąknięty literaturą już w młodym wieku. Pierwszy – opublikowany w 1929 roku esej pt. Dante…Bruno. Vico.. Joyce (tekst otwierający tom II Utworów wybranych) – został poświęcony Jamesowi Joyce’owi, kolejne - Proustowi. W zakończeniu cyklu esejów poświęconych powieści W poszukiwaniu straconego czasu - Beckett zamieścił cytat ze sztuki poety i dramaturga hiszpańskiego  Pedro Calderóna de la Barca: „Bo największą winą człeka jest, że się narodził”⁴, które będzie w nieco zmodyfikowanej formie powracać echem w całej jego twórczości⁵, jako jeden z głównych leitmotivów.

Wśród tekstów prozatorskich w tomie II znalazły się również cztery nowele napisane w latach 1945-46 (powiązane z sobą podobnymi motywami i stanowiące metaforę ludzkiego życia) oraz słynna powieść Molloy z 1948 roku, uznana za jedno z najważniejszych utworów XX wieku. Pisząc Molloy’a Beckett zerwał z powieściową konwencją, przykuwając uwagę czytelnika nie tyle do fabuły, co do samego aktu kreacji. W następnych utworach pisarz nadal podąża tą drogą (np. w: Źle widziane, źle powiedziane i Hej na dno) - sprawia, że czytelnik bezpośrednio już uczestniczy w akcie kreacji, przygląda się „rozpaczliwej walce potrzeby tworzenia z zamierającą wyobraźnią”.⁶ 

Obydwa tomy stanowią mocno rozszerzoną wersję książki z 2010 roku pt. no właśnie co (nakład wyczerpany), również wydanej przez PIW.

W maju 2018 roku cykl został uzupełniony książką pt. JESTEŚCIE NA ZIEMI NA TO RADY NIE MA! DIALOGI O TEATRZE SAMUELA BECKETTA, która jest zapisem dyskusji Antoniego Libery z Januszem Pydą, filozofem, teologiem i duszpasterzem akademickim, dotyczącej dwunastu klasycznych sztuk scenicznych (wszystkie znalazły się w I tomie Utworów Wybranych). Rozmówcy starają się rozszyfrować przekaz zawarty w utworach, wyjaśniają wiele aspektów związanych nie tylko z wybranymi dramatami, ale z całą twórczością noblisty, z jego metodami tworzenia (omawiają reguły rządzące tekstem, gry liczbowe, środki artystyczne, zasadę redukcji i metodę zaangażowania widza w spektakl, rolę kostiumów i rekwizytów). A ponieważ utworom przygląda się wybitny interpretator w towarzystwie teologa – obaj rozmówcy zwracają nie tylko uwagę na intertekstualność jego utworów, ale kładą szczególny nacisk na analizę wszelkich aluzji religijnych i na naświetlenie zawartej w dziełach Becketta kosmiczno-antropologicznej diagnozy chrześcijaństwa.

Książka jest wznowieniem. Jej pierwsze wydanie zostało wyczerpane (Jesteście na Ziemi, na to rady nie ma!, Dominikańskie Studium Filozofii i Teologii, 2015). Recenzję książki można znaleźć TUTAJ.

Książkę można potraktować jako doskonały przewodnik po UTWORACH WYBRANYCH  zawartych w tomie I, albo jako ogólne wprowadzenie do twórczości Becketta.

Już wkrótce do prezentowanych pozycji dołączy książka, która ma dopełnić i zamknąć cykl poświęcony twórczości irlandzkiego noblisty. Będzie to autobiograficzna powieść Antoniego Libery pt. GODOT I JEGO CIEŃ. Jest to intelektualna biografia, a zarazem hołd dla Mistrza. Książka będzie również wznowieniem, recenzja poprzedniej wersji TUTAJ.

PREMIERA KSIĄŻKI - 25 LUTEGO 2019 ROKU!

***
Z podziękowaniem

***